“Giữ lửa” nghề truyền thống trong thời dịch

Đợt giãn cách xã hội kéo dài do đại dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, hoạt động đi lại, tiếp xúc bị hạn chế. Bà Ka Điều và các con gái (ấp 4, xã Tà Lài, huyện Tân Phú) tranh thủ quãng thời gian này để gia đình cùng nhau duy trì làm nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào Mạ.

Bà Ka Điều cho biết, trong thời điểm Đồng Nai giãn cách xã hội, người giữ khoảng cách với người thì việc ở nhà dệt thổ cẩm vừa tiết kiệm thời gian, vừa giúp các con “giữ lửa” nghề truyền thống, để thổ cẩm của người Mạ được lưu giữ trong cộng đồng. Không chỉ gia đình bà, mà rất nhiều gia đình ở xã Tà Lài cũng dùng khoảng thời gian giãn cách để dệt vải hoặc đan lát.

Theo chị Ka Ngân - con gái bà Ka Điều, khi chưa có dịch Covid-19, sản phẩm thổ cẩm làm ra được giới thiệu và bán tại nhà truyền thống các dân tộc xã Tà Lài, khách hàng chủ yếu là du khách đến Vườn quốc gia Cát Tiên. Hiện nay, chị chuyển sang bán online. Đối với những đơn hàng khách đặt trong đợt dịch bệnh bùng phát, chờ khi dịch cơ bản được kiểm soát, các hoạt động trở lại bình thường chị sẽ gửi sản phẩm cho khách. Dù khách mua sỉ hay mua lẻ từng đôi dép, chiếc khăn, cái váy, cái áo... chị cũng sẵn sàng đáp ứng.

Ngoài dệt thổ cẩm, thời gian này đồng bào Mạ, Xtiêng ở Tà Lài cũng tích cực đan lát sản phẩm thủ công và hướng dẫn con cháu học theo. Đã ở vào cái tuổi “thất thập cổ lai hy” nhưng đôi mắt của ông K’Sổi vẫn tinh tường và đôi bàn tay vẫn khéo léo chuốt từng sợi tre, nứa để đan chiếc gùi truyền thống. Theo ông K’Sổi, để hoàn thành một chiếc gùi giao cho khách phải mất nhiều thời gian, có khi cả tháng mới hoàn thành. Công đoạn khó nhất là tạo dáng và hoa văn sao cho gùi mang đặc trưng của dân tộc mình.

Chị Ka Tuyền (hướng dẫn viên ở Vườn quốc gia Cát Tiên) cho hay, bản thân chị mang 2 dòng máu Mạ - Xtiêng, sinh ra và lớn lên ở Tà Lài nên ngay từ khi còn nhỏ đã được cha mẹ và bà ngoại hướng dẫn dệt vải, đan lát. Thời dịch bệnh, công việc hướng dẫn viên tạm ngưng, chị trở về nhà và nhận làm thêm các sản phẩm truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số để bán cho khách trong và ngoài tỉnh. Mặc dù các đơn hàng còn lẻ tẻ nhưng chị cảm thấy rất vui và hạnh phúc khi làm ra các sản phẩm truyền thống.

“Do ảnh hưởng của dịch Covid-19 nên dịp này tôi chưa thể gửi sản phẩm cho khách hàng ở Hà Nội, TP. Hồn Chí Minh... Hiện tại, rất nhiều sản phẩm thổ cẩm của người Mạ và 11 chiếc gùi của đồng bào Xtiêng đã hoàn thành. Đây là những sản phẩm do chính tay bà con ở địa phương thực hiện dựa theo yêu cầu của khách trên cơ sở hiểu biết và tay nghề sẵn có”, chị Ka Tuyền nói.

So với người Mạ ở các địa phương khác, người Mạ ở Đồng Nai dù dân số không đông nhưng lại có vốn văn hóa độc đáo, nổi bật và thể hiện bản sắc đặc trưng trong cộng đồng. Cùng với dệt thổ cẩm, người Mạ còn lưu giữ các trang sức truyền thống khá đa dạng và phong phú.

Có thời gian nghiên cứu trang sức người Mạ ở Đồng Nai, Ths. Trương Thị Nguyên Hiền, Phòng Nghiệp vụ Bảo tàng tỉnh cho biết, trang sức của người Mạ chủ yếu tập trung ở nữ giới như: Khuyên tai, dây đeo cổ bằng hạt cườm, vòng đeo cổ… Nam giới đeo trang sức đơn giản hơn, thường mang tính chất mạnh mẽ, thể hiện sức mạnh cá nhân. Họa tiết trên trang sức không quá sặc sỡ mà hài hòa, phù hợp với môi trường và điều kiện sống.

“Ngoài làm đẹp, trang sức của người Mạ còn liên quan đến văn hóa, lễ hội, phong tục tập quán. Do đó, việc giữ gìn và phát huy rất cần được các cấp, ban, ngành, địa phương quan tâm. Đồng thời, khuyến khích đồng bào mặc trang phục, đeo trang sức truyền thống trong các ngày lễ, tết của dân tộc. Chú trọng công tác sưu tầm hiện vật trang sức nhằm tạo thành bộ sưu tập mang đậm dấu ấn cội nguồn văn hóa các dân tộc thiểu số Đồng Nai”, chị Hiền chia sẻ.

Trong đời sống của người Xtiêng ở Tà Lài, một vật dụng không thể thiếu đó là những chiếc vò (còn gọi là ché) được làm bằng gốm. Hiện tại, trong nhiều gia đình vẫn còn lưu giữ khá nhiều bộ sưu tập ché.

Theo anh Nguyễn Bá Tâm, Phòng Nghiệp vụ Bảo tàng tỉnh, qua khảo sát bộ sưu tập ché của đồng bào Xtiêng ở Tà Lài có khoảng 15 loại hình ché khác nhau như: Đu pang, pa pang, pei pan, ta pang, tanco… Đây là bộ sưu tập phong phú về số lượng, nguồn gốc, chức năng sử dụng và cả niên đại. “Trong các loại ché mà đồng bào Xtiêng ở Tà Lài đang lưu giữ, loại ché klung, tanco, tanrang có giá trị hơn hẳn các loại khác. Những loại ché này đều là vật gia truyền cách nay từ 1 - 2 đời, thậm chí là 3 đời (khoảng 100 năm trở lại đây). Ché mà người Xtiêng đang sử dụng được sản xuất từ các lò gốm: Biên Hòa, Lái Thiêu (Bình Dương)…”, anh Tâm cho hay.

Với đôi bàn tay khéo léo, đồng bào các dân tộc thiểu số đã làm ra nhiều mẫu trang sức, váy áo có hoa văn độc đáo, những chiếc gùi hay lưu giữ các bộ sưu tập trang sức, ché… đặc trưng gắn với văn hóa truyền thống dân tộc. Nét đẹp trong văn hóa của các dân tộc với nỗ lực bảo tồn và phát huy nghề truyền thống đã tạo cảm hứng để nhiều nghệ sĩ sáng tác những tác phẩm nghệ thuật mang đặc trưng riêng của dân tộc thiểu số ở Đồng Nai. Trong đó, biên đạo múa Nguyễn Việt Bắc, Phó giám đốc Nhà hát Nghệ thuật Đồng Nai đã xây dựng thành công tác phẩm múa Truyền nghề (đoạt giải B cuộc thi Múa chuyên nghiệp các dân tộc thiểu số năm 2017)./.

(Tít bài do Báo Dân tộc và Phát triển đặt)